Ο τελικός σκοπός και οι έμμεσοι σκοποί του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου.(μέρος 2ο)

Νίκος Θ. Μπουγάτσος
Η Ορθόδοξη Θεολογία για το σκοπό του Γάμου
Εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1989. © Νίκος Μπουγάτσος

Η απόλαυση της ηδονήςl μπορεί να είναι σκοπός του γάμου και μάλιστα ο μόνος ή ο πρώτος αξιολογικά από τους σκοπούς του γάμου;

Η απόλαυση της ηδονής γενικά και κατ' αρχήν δεν αποκλείεται από τη Χριστιανική Ηθική. Ούτε η απόλαυση της ηδονής που δημιουργείται με την ικανοποίηση της γενετήσιας ορμής (συνουσίας), υπό ορισμένους όρους, δεν αποκλείεται από την χριστιανική Ηθική. (Δηλαδή η Aγία Γραφή και η Ιερά Παράδοση δεν αποκλείουν το «συνευφραίνου μετά γυναικός της εκ νεότητός σου», Παρ. ε', 18). Επομένως κατ' αρχήν δεν αποκλείεται η απόλαυση της ηδονής ως σκοπός του γάμου.

Είναι δυνατόν όμως να είναι ο μόνος ή ο πρώτος σκοπός του γάμου; Η ηδονή είναι αποτέλεσμα του υλικού στοιχείου του κόσμου, και επομένως δεν μπορεί να προηγείται αξιολογικά από τους σκοπούς του γάμου, τμήματος της ζωής του ανθρώπου, που είναι διφυής (υλικός και πνευματικός), με αξιολογική προτεραιότητα στις πνευματικές αξίες, και μάλιστα αφού η Εκκλησία χαρακτηρίζει το γάμο «Μυστήριο».

Επίσης η απόλαυση της ηδονής είναι πραγματικά ο χρονικά πρώτος σκοπός της συνουσίας, όχι όμως και ο τελικός, γιατί τελικός σκοπός της συνουσίας, κατά τη φυσιολογία, είναι η τεκνογονία. Ο ενδιάμεσος σκοπός της συνουσίας είναι η ηδονή. Η συνουσία ψυχολογικά είναι το μέσο ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής, γιατί ο τελικός σκοπός (ψυχολογικά) της ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής είναι η επίτευξη ψυχικής ηρεμίας, που είναι σκοπός του γάμου του φυσικού ανθρώπου, του μετά την πτώση ανθρώπου (ή του φυσικού γάμου), δηλ. του προχριστιανικού ανθρώπου. Επομένως η απόλαυση της ηδονής δεν μπορεί να είναι ο πρώτος σκοπός του χριστιανικού γάμου (πολύ περισσότερο ο μόνος), γιατί είναι ενδιάμεσος σκοπός της συνουσίας, η οποία είναι πάλι ενδιάμεσος σκοπός της ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής, που είναι σκοπός του φυσικού γάμου. Αφού δηλ. είναι διττώς ενδιάμεσος σκοπός (και μάλιστα του φυσικού κυρίως γάμου και αποτέλεσμα του υλικού κόσμου), δεν μπορεί να είναι τελικός σκοπός του χριστιανικού γάμου.

Ώστε η απόλαυση της ηδονής δεν είναι ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, μπορεί όμως να είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου υπό όρους2.

Η τεκνογονία3 μπορεί να είναι σκοπός του γάμου και μάλιστα ο πρώτος ή ο μόνος σκοπός του φυσικου γάμου (κατά τη φυσιολογία και την ψυχολογία), γιατί ικανοποιεί το μητρικό (και πατρικό) συναίσθημα και την τάση προς αιωνιότητα, η δε στείρωση είναι παθολογική κατάσταση. Για το χριστιανικό όμως γάμο αμφισβητείται, γιατί μερικοί υποστηρίζουν ότι δεν είναι «εντολή» του Θεοϋ, αλλά «ευχή» του Θεού. Αν όμως, παράλογα έστω, ταυτίσουμε τις έννοιες «εντολή» και «ευχή», αφού η Ιερά Παράδοση δεν κάνει διάκριση, τότε μόνο μπορούμε να δεχθούμε την τεκνογονία ως δεύτερο σκοπό του γάμου. Σ' αυτό συμφωνούν και οι ετερόδοξες Εκκλησίες. Επομένως η τεκνογονία είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου.

Η τεκνογονία δύναται όμως να είναι ο μόνος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου;

Οι Πατέρες οι θεολόγοι της Εκκλησίας οι οποίοι. αναφέρουν την τεκνογονία ως μόνο σκοπό του γάμου είναι οι εξής: Αθηναγόρας, Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Αμβρόσιος Μεδιολάνων, Ιερός Αυγουστίνος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Αμφιλόχιος Ικονίου, Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης, Αρέθας Καισαρείας, Πατριάρχης Ιερεμίας ο Β', Θεόφιλος ο Καμπανίας, Ευγένιος Βούλγαρης, Βενιαμίν ο Λέσβιος και άλλοι ασαφώς. Πολλοί από αυτούς ασφαλώς υπό τον όρον τεκνογονία εννοούν και τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων.

Αλλά αντιθέτως υπάρχουν θετικοί και αρνητικοί λόγοι που δεν επιτρέπουν να δεχθούμε την τεκνογονία ως το μόνο σκοπό του χριστιανικού γάμου.

Α') θετικοί λόγοι:
1) Η Aγία Γραφή, και συγκεκριμένα ο προφήτης Μαλαχίας, κατηγορεί την αντίληψη των Ιουδαίων ότι ο μόνος σκοπός του γάμου είναι η τεκνογονία.
- 2) Η σκέψη ότι η τεκνογονία είναι «ευχή» του Θεού και όχι «εντολή».
- 3) Πλείστοι Πατέρες και θεολόγοι δέχονται και άλλους σκοπούς, εκτός της τεκνογονίας: τουλάχιστο δέχονται και τη διαπαιδαγώγηση. Μερικοί δε απ' αυτούς δεν αναφέρουν καθόλου την τεκνογονία. Ο Χρυσόστομος π.χ. αποκλείει μερικές φορές την τεκνογονία ως σκοπό του γάμου και ο Ευσέβιος Καισαρείας υποστηρίζει ότι η τεκνογονία ήταν σκοπός του γάμου του προχριστιανικού ανθρώπου, ενώ ο Χριστιανός πρέπει να αφοσιώνεται (κυρίως) στην πνευματική αναγέννηση της ανθρωπότητας μένοντας άγαμος (ή αδιαφορώντας για την τεκνογονία).
- 4) Εκτός από την Ορθόδοξη Εκκλησία, και οι ετερόδοξοι (Ρωμαιοκαθολική και Αγγλικανική Εκκλησία) δέχονται και άλλους σκοπούς του γάμου μαζί με την τεκνογονία.
- 5) Kαι ο φυσικός και μη αναγεννημένος ακόμη άνθρωπος δέχεται και άλλους σκοπούς του γάμου μαζί με την τεκνογονία (π.χ. οι Αθηναίοι κατά το Δημοσθένη).

Β') Αρνητικοί λόγοι: Εάν δηλ. δεχθούμε ότι μόνη η τεκνογονία είναι σκοπός του χριστιανικού γάμου, τότε:
1) Θα δεχθούμε ως πλήρη αποτυχία του γάμου την ατεκνία και τη στειρότητα, όπερ άτοπον. Γιατί: α) ο Απόστολος Παύλος δεν αποκλείει από το γάμο την «υπέρακμον» (δηλ. τη γυναίκα που δεν μπορεί να τεκνοποιήσει). - β) Η Εκκλησία υποστηρίζει ως αγίους. (πρότυπα δηλ. Χριστιανών) συζύγους στείρους, π.χ. ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα. - γ) Η Εκκλησία δεν απαγορεύει το δεύτερο και τρίτο γάμο σ' όσους τεκνοποίησαν κατά τον προηγούμενο γάμο. - 2) Θα δεχθούμε κυρίως υλικό σκοπό για κατάσταση του βίου των Χριστιανών (του γάμου), την οποία η Εκκλησία μας ευλογεί διά μυστηρίου, όπερ άτοπον. Το ότι η τεκνογονία χωρίς την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των τέκνων είναι τέλεια επίγεια και κυρίως υλική και όχι πνευματική επιδίωξη, είναι ολοφάνερο, γιατί δημιουργεί υλικά (σωματικώς και ζωωδώς) κυρίως τον άνθρωπο, χωρίς να ενδιαφερθεί και να καλλιεργήσει ανάλογα το πνευματικό στοιχείο του ανθρώπου που ενυπάρχει σ' αυτόν «εν σπέρματι».
-3) Θα δεχθούμε παράτυπα τον άνθρωπο (και κατ' εξοχήν τη γυναίκα) στο γάμο τουλάχιστο, ως ένα απλό όργανο· μηχανή της κτίσης (παιδοποιητική μηχανή για τη διαιώνιση του είδους). Αλλά έτσι αρνούμαστε πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από το Θεό ως βασιλιάς της κτίσης, δηλ. ως κύριος της κτίσης που έχει αυτοσκοπό και δεν είναι απλό όργανο-μηχανή γι' αυτή. (Υλιστική αντίληψη της ιστορίας).
- 4) Θα δεχθούμε λαθεμένα, πως μόνο η γέννηση τέκνων και η εγκατάλειψή τους στην τύχη (χωρίς δηλ. ανατροφή και διαπαιδαγώγησή τους) ικανοποιεί την ψυχή του μεταπτωτικού (φυσικού) έστω ανθρώπου, το γονικόν του δηλ. αίσθημα.
-5) Κακώς θα δεχθούμε πως η φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπου επιβάλλει την εγκατάλειψη του νεογνού στην τύχη του, χωρίς δηλ. και αυτόν το θηλασμό και τη βρεφοτροφία (που είναι μέρος της τεκνοτροφίας και διαπαιδαγώγησης).
-6) Έτσι, δεχόμαστε μια καθαρά υλιστική άποψη για το γάμο του ανθρώπου, όπερ άτοπον. («Η άποψη ότι ο σκοπός του γάμου ταυτίζεται με την τεκνογονία θα μπορούσε να θεωρηθεί ανάλογη με την άποψη ότι ο σκοπός της ζωής του ανθρώπου ταυτίζεται με την παραγωγή αγαθών»3α, που είναι η υλιστική αντίληψη της ιστορίας). Μπορούμε επομένως να συμπεράνουμε ότι η τεκνογονία δε δύναται να είναι ο μόνος σκοπός του χριστιανικού γάμου, αλλά ούτε και αυτού του φυσικού γάμου.

Αφού η τεκνογονία δεν είναι ο μόνος σκοπός του γάμου, μήπως είναι ο πρώτος αξιολογικά σκοπός του χριστιανικού γάμου;

Αναφέρουν πράγματι σαφώς την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του γάμου εκτός από τις ετερόδοξες Εκκλησίες και οι εξής: Π.Γ.Παγώνης, αρχιμανδρίτης και καθηγητής Μισαήλ Αποστολίδης, Αρχιεπίσκοπος Λιθουανίας Μακάριος, Ζήσιμος Γ. Τυπάλδος, Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (έπειτα μητροπολίτης Φαναριοφαρσάλων), και η Εγκύκλιος του 1937 της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ασφαλώς οι περισσότεροι από αυτούς υπό τον όρο τεκνογονία εννοούν και την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των τέκνων. Οι αναφερθέντες δεν είναι ούτε οι αρχαιότεροι ούτε οι μεγαλύτεροι από τους πατέρες ή θεολόγους της Εκκλησίας, και η διδασκαλία τους είναι περιστατική, και επομένως δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την άποψη αυτή στηριζόμενοι μόνο στη διδασκαλία τους.

Ισχυρότεροι όμως λόγοι μας πείθουν να μη δεχθούμε την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου.

Aυτοί είναι οι εξής: Α' H Aγία Γραφή δε δέχεται πρώτη την τεκνογονία, εκτός του ότι είναι απλώς «ευχή» και όχι «εντολή» του Θεού, για τους εξής λόγους:
1) Η δημιουργία της Εύας (συζύγου του Αδάμ) από το Θεό, προήλθε από την ανάγκη της κοινωνικότητας και της βοηθείας του Αδάμ και όχι κατά πρώτο λόγο για την τεκνογονία του. Αναφέρει βέβαια ο Θεός την τεκνογονία ως σκοπό του γάμου των πρωτοπλάστων, αλλά όχι μόνο την αναφέρει μετά τη δημιουργία τους (και επομένως μετά την κοινωνικότητα και αλληλοβοήθεια), αλλά τη διατυπώνει σαν «ευχή» (όπως είπαμε) και ακόμη και αυτοί στον Παράδεισο δεν κάνουν χρήση της τεκνογονίας (πιθανώς δε ουδέ καν της συνουσίας), αλλά μετά την πτώση και την εξορία τους από τον Παράδεισο. Η τεκνογονία δηλ. στην πράξη παρουσιάζεται στο μεταπτωτικό άνθρωπο σαν παρηγοριά για την απώλεια της αθανασίας4 συνεπεία της πτώσης. Η τεκνογονία επομένως δεν είναι το κύριο χαρακτηριστικό του προπτωτικοϋ ζεύγους5.
-2) Το όλο πνεύμα της Καινής Διαθήκης τονίζει την προτεραιότητα των πνευματικών αγαθών πάνω στα υλικά αγαθά. Αυτό όμως αποκλείει την προτεραιότητα της τεκνογονίας, ως πράξεως (δημιουργίας) κυρίως υλικής και όχι κατά πρώτο λόγο πνευματικής6.
-3) Η τεκνογονία ούτε καν αναφέρεται από τον Απόστολο Παύλο ως σκοπός της συνουσίας των συζύγων στο χωρίο Α' Κορ.ζ', 56.
-4) Ο ίδιος Απόστολος σ' άλλο χωρίο αναφέρει ως όρο για την ιδεώδη χριστιανική γυναίκα τη μονογαμία και μεταξύ των «καλών έργων» της την «παιδοτροφία», (ισότιμη προς την «ξενοδοχία», και όχι την τεκνογονία7).
-5) Σ' άλλο πάλι χωρίο ο Απόστολος Παύλος αποκλείει εκ των προτέρων ως σκοπό του γάμου την τεκνογονία, επιτρέποντας στην «υπεράκμον» (και επομένως κατά τεκμήριο στείρα) να έλθει σε γάμο (Α' Κορ.ζ',36).
-6) Βέβαια ο Παύλος αναφέρει ότι η γυναίκα «σωθήσεται δια της τεκνογονίας» (Α' Τιμ. β', 15), δηλ. δύναται η γυναίκα να σωθεί από το Θεό χρησιμοποιώντας καλά την περίοδο της τεκνογονίας, όπως και κάθε άλλη (μακροχρόνια μάλιστα) περίσταση της ζωής της. Εδώ φρονώ πως μέσα στη λέξη «τεκνογονία» εννοείται η παιδοτροφία και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών.

Β') Ούτε η Ιερά Παράδοση δέχεται πρώτη την τεκνογονία ως σκοπό του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, γιατί:
1) Οι περισσότεροι, αρχαιότεροι και σπουδαιότεροι Πατέρες και θεολόγοι δε δέχονται πρώτη την τεκνογονία. Αυτοί είναι οι εξής: Ιουστίνος, Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Ψευδοκλήμης Ρώμης, Παφνούτιος, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Θεοδώρητος ο Κύρου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, επίσκοπος Θεόδωρος (Αβουκαράς), Συμεών Θεσσαλονίκης, Πατριάρχης Μητροφάνης Κριτόπουλος, μητροπολίτης Πέτρος Μογίλας, Πατριάρχης Μελέτιος ο Πηγάς, Οικ.Πατριάρχης Νεόφυτος ο Β'7α, μητροπολίτης Μόσχας Πλάτων, αρχιμανδρίτης και πρύτανης της Εκκλ. Ακαδημίας Κιέβου Αντώνιος, Δ. Βερναρδάκης, Zhishman, Μ. Γαλανός, μητροπολίτης Τιμόθεος Αναστασίου, μητροπολίτης Μελέτιος Σακελλαρόπουλος, Πατριάρχης Χριστοφόρος Δανιηλίδης, μητροπολίτης Γερβάσιος Σαρακίτης, μητροπολίτης Φιλάρετος Βαφείδης, καθηγητής Χρ. Ανδρούτσος, πρωτοπρεσβύτερος Κ. Καλλίνικος, αρχιμανδρίτης Ιωάννης Παπαδόπουλος, καθηγητής και Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, θεολόγος Ν. Καψής, μητροπολίτης Κωνσταντίνος Κοϊδάκης, καθηγητής και μητροπολίτης Άνθιμος Σίσκος, θεολόγοι Ι. Φραγκούλης και Σ. Λαγοπάτης, αρχιμανδρίτης Σεραφείμ Παπακώστας, νεότερες εκδόσεις της αδελφότητας θεολόγων «Ζωή», επίσκοπος (μητροπολίτης) Χρυσόστομος Θεμελής, καθηγητής Β. Ιωαννίδης, καθηγητής Βασ. Σταυρίδης και άλλοι (λ.χ. καθηγητής Ι. Καρμίρης από το 1964). Kαι ο σύγχρονος θεολόγος Β. Κοτσμανίδης αρνείται τελείως ως σκοπό του γάμου την τεκνογονία. Ασαφώς επίσης εκφράζονται περί μη προτεραιότητας της τεκνογονίας ως σκοπού του γάμου οι Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, αρχιμανδρίτης Νεοφ. Δούκας, καθηγητής Βασ. Αντωνιάδης, θεολόγοι Χρ. Ενισλείδης και Αν. Κεραμίδας και καθηγητής Π. Δημητρόπουλος.
-2) Η Εκκλησία στα επίσημα λειτουργικά της κείμενα δε δέχεται σαφώς την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του γάμου. Δηλ. στην «Ακολουθία του μυστηρίου του γάμου» δε γίνεται μεν λόγος με απόλυτη σαφήνεια για την προτεραιότητα των σκοπών του γάμου, πάντως όμως δεν αναφέρεται σαφώς η τεκνογονία ως πρώτος σκοπός του γάμου.
-3) Η Εκκλησία στις επίσημες ενέργειές της δεν υπολογίζει την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου. Δηλαδή: α) στο διαζύγιο ανέχεται ως αιτία την ασυμφωνία χαρακτήρων, ενώ δε δέχεται τη στείρωση (την έλλειψη της δυνατότητας της τεκνογονίας). Δίδει δηλαδή την προτεραιότητα στην κοινωνικότητα και αλληλοβοήθεια (ή και στη διαπαιδαγώγηση των τέκνων), και όχι, στην τεκνογονία. - β) Δεν εμποδίζει το δεύτερο ή τρίτο γάμο σ' όσους τεκνοποίησαν στον προηγούμενο γάμο. -γ) Στην εκλογή των κληρικών όλων των βαθμών, δεν υπολογίζει τη στείρωση και την έλλειψη τέκνων ως μειωτικό στοιχείο της συζυγίας και του γάμου των. Ενώ αντίθετα, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός απέκλεισε τους ιερείς με τέκνα από την υποψηφιότητα στο αρχιερατικό αξίωμα και δεχόταν μόνο τους χωρίς τέκνα.
-4) Η χριστιανική σκέψη στο σύνολό της, θέτοντας σε πρωτεύουσα μοίρα το πνευματικό στοιχείο έναντι του υλικού στοιχείου, δε δύναται να δεχθεί ως πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου την τεκνογονία, γιατί η γέννηση τέκνων μετέχει κυρίως του υλικού κόσμου, όπως και παραπάνω αναφέρουμε.

Γ') Ο ορθός λόγος δε δέχεται πρώτη την τεκνογονία:
Ο φυσικός (ο μη αναγεννημένος) άνθρωπος με το συναίσθημα της μητρότητας - πατρότητας επιθυμεί και επιδιώκει τη δημιουργία απογόνων (τελείων ανθρώπων, δηλαδή ψυχοσωματικών όντων), εάν είναι δυνατό πιο καλών κι απ' τον ίδιο και πιο τέλειων, κι όχι νεογνό ανθρώπου (ατελή και υποτυπώδη άνθρωπο). Ο τέλειος όμως άνθρωπος δημιουργείται όχι μόνο με τη γέννηση, αλλά με τη βρεφοτροφία, την παιδοτροφία και κυρίως με τη για πολλά χρόνια διαπαιδαγώγηση των τέκνων. Tη σκέψη αυτή της θύραθεν σοφίας αποδέχεται ως φυσική κατάσταση και ο Χριστιανισμός. Αν δεχθούμε την τεκνογονία ως τον πρώτο σκοπό του γάμου, υπερεκτιμούμε τις υλικές και ζωώδεις ιδιότητες του ανθρώπου και υποβαθμίζουμε τις πνευματικές του ιδιότητες. Αλλά αυτό είναι και μια αντίφαση σ' όλη τη διδασκαλία της Εκκλησίας, που χαρακτηρίζει το γάμο ως Μυστήριο.

Ώστε η τεκνογονία δεν είναι ο πρώτος σκοπός του γάμου ούτε για τον Ορθόδοξο Χριστιανό, αφού δεν τον δέχονται ως τέτοιον η Αγία Γραφή και η Ιερά Παράδοση, αλλά ούτε και για το φυσικό άνθρωπο, αφού δεν τον δέχεται ο ορθός λόγος. Επομένως η τεκνογονία δύναται να είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου, αλλά όμως ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος είναι.

Συνεχίζεται...