Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης  από του Φράγκους το 1204

Γράφει: O π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός

Αν η 29η Μαΐου είναι ημέρα πένθους για τον Ελληνισμό, διότι φέρνει στη μνήμη μας την άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς το 1453, άλλο τόσο αποφράς είναι για το Γένος μας και η 13η Απριλίου, διότι κατ’ αυτήν έπεσε η Πόλη το 1204 στους Φράγκους. 
Το δεύτερο γεγονός δεν υστερεί καθόλου σε σημασία και συνέπειες έναντι του πρώτου. Αυτή είναι σήμερα η κοινή διαπίστωση της ιστορικής έρευνας. Από το 1204 η Πόλη, και σύνολη η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, δεν μπόρεσε να ξαναβρεί την πρώτη της δύναμη. Το φραγκικό χτύπημα εναντίον της ήταν τόσο δυνατό, που έκτοτε η Κωνσταντινούπολη ήταν «μία πόλη καταδικασμένη να χαθεί» (Ελ. Αρβελέρ).
Αξίζει, συνεπώς, μία θεώρηση του γεγονότος αυτού έστω και στα περιορισμένα όρια ενός άρθρου.

1. Στις 12/13 Απριλίου 1204, έπειτα από μία πεισματική και μακρόχρονη πολιορκία, κατελάμβαναν οι Φραγκολατίνοι Σταυροφόροι την Κωνσταντινούπολη. Η χριστιανική αυτοκρατορία της Ρωμανίας/ Βυζαντίου έσβηνε κάτω από το θανάσιμο πλήγμα της φραγκικής Δύσεως. Το γεγονός αυτό ήταν σημαντικότατο σε δύο κατευθύνσεις: α) εσωτερικά, διότι σφράγισε καθοριστικά την περαιτέρω πορεία της αυτοκρατορίας, και β) εξωτερικά, διότι καθόρισε επίσης τελεσίδικα τις σχέσεις με τη Δύση, αλλά και με την ανερχόμενη δύναμη των Οθωμανών. Η τραγική ιστορική επιλογή του Ρωμαίικου, που εκφράζεται με τον γνωστό εκείνο λόγο «κρειττότερον (…) φακιόλιον (…) Τούρκων ή καλύπτρα λατινική», υποστασιώνεται στα 1204, όταν πλέον αποκαλύπτονται αδιάστατα οι διαθέσεις της Φραγκιάς έναντι της Ρωμαίικης Ανατολής.

Από το 1095 αρχίζουν οι σταυροφορίες, εκστρατείες δηλαδή του Χριστιανικού κόσμου της Ευρώπης, με σκοπό, κατά τις επιφανειακές διακηρύξεις, την απελευθέρωση και υπεράσπιση των Αγίων Τόπων. Στις επιχειρήσεις αυτές, που κράτησαν ως τον 15ο αιώνα, πρωτοστατούσαν οι εκάστοτε Πάπες, διότι ήσαν «ιεροί πόλεμοι» κατά των απίστων. Βέβαια η έρευνα έχει επισημάνει στις εκστρατείες αυτές και ταπεινά ελατήρια, λ.χ. τυχοδιωκτισμό, δίψα πλουτισμού κ.ά. Είναι όμως σήμερα πέρα από κάθε αμφιβολία ότι οι σταυροφορίες κύριο σκοπό είχαν τη φραγκική κυριαρχία στην Ορθόδοξη Ανατολή και, τελικά, τη διάλυση της Ορθοδόξου Αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης, που ήταν το εμπόδιο στον επεκτατισμό και τα μονοκρατορικά σχέδια της μετακαρλομάγνειας Φραγκοσύνης. Το 1204, η άλωση της Πόλης από τους Φράγκους, η διάλυση της «Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» και η επακολουθήσασα Φραγκοκρατία επιβεβαιώνουν την εκτίμηση αυτή.

2. Τα γεγονότα του 1204 συνδέονται με την Δ΄ σταυροφορία. Η σχετική βούληση γι’ αυτήν εκφράσθηκε το 1199 με την ευλογία του πάπα Ιννοκεντίου Γ΄ (1198-1216), «πνευματικού πατέρα» των δύο βασικών επεκτατικών μέσων της φραγκοπαπικής εξουσίας, της «Ιεράς Εξετάσεως» (Inquisitio) και της Ουνίας (ως ιδέας). Συνεργάτης αυτόκλητος παρουσιάσθηκε ο δόγης (δούκας) της Βενετίας Δάνδολος με το στόλο του. Σπουδαίο ιστορικό πρόβλημα είναι η εκτροπή της Δ΄ σταυροφορίας από τους Αγίους Τόπους προς την Κωνσταντινούπολη. ΄Ηταν σκοπός ανομολόγητος ή τραγική σύμπτωση; Η πλειονότητα των ιστορικών, και μάλιστα των αδέσμευτων, δέχεται το πρώτο. Επρόκειτο για καλά οργανωμένο σχέδιο, που αποσκοπούσε στο να δοθεί ισχυρό κτύπημα στην Ορθόδοξη Αυτοκρατορία, που περνούσε περίοδο κάμψεως λόγω της εντάσεως του τουρκικού κινδύνου. Κατά τα δυτικά χρονικά, μάλιστα, κάποιοι λατίνοι άρχοντες αρνήθηκαν να συμμετάσχουν, όταν έμαθαν την αλλαγή του σκοπού της σταυροφορίας. Οι περισσότεροι όμως συμβιβάσθηκαν από οικονομική ανάγκη. ΄Εμειναν κυρίως οι «μυημένοι» στη συνωμοσία κατά της Νέας Ρώμης κάτω από την «πνευματική» ηγεσία του Πάπα και τη στρατιωτική του Δόγη, που μετέβαλε τη Βενετία σε θαλασσοκράτειρα δύναμη με την εκμηδένιση του «Βυζαντίου». Ο βενετικός στόλος μετέφερε στην Προποντίδα άγριες μάζες Φλαμανδών, Φράγκων, Γερμανών – τα χειρότερα στρώματα της δυτικής κοινωνίας, κακοποιούς, εγκληματίες, καιροσκόπους. Η αμοιβή του Δόγη: η μισή λεία από τη λεηλασία της πλουσιότερης πρωτεύουσας του τότε κόσμου.

3. Βέβαια, τα φραγκοπαπικά σχέδια διευκολύνθηκαν από την εσωτερική αρρυθμία της Ανατολικής Αυτοκρατορίας. Από τον ια’ αιώνα άρχισε προοδευτικά η παρακμή της. Το 1071 στο Ματζικέρτ ο «βυζαντινός» στρατός δέχθηκε μεγάλη ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους, με συνέπεια την απώλεια μεγάλου τμήματος της Μ. Ασίας. Παράλληλα (1071) χάθηκε το τελευταίο έρεισμα της Κωνσταντινουπόλεως στην Ιταλία, η Βάρις (Bari), πέφτοντας στα χέρια των Νορμανδοφράγκων. Οι ανορθωτικές προσπάθειες των Κομνηνών δεν είχαν σημαντικά αποτελέσματα και το κράτος υποχωρεί σταδιακά στην οικονομική ισχύ των ιταλικών πόλεων. Η αυτοκρατορία παραχωρεί σημαντικά προνόμια στη Βενετία, Πίζα και Γένουα με αντάλλαγμα στρατιωτική βοήθεια. Το αποτέλεσμα όμως ήταν να δημιουργηθούν ακμαίες δυτικές παροικίες στην Ανατολή, μεταβάλλοντας το έδαφος της αυτοκρατορίας σε δικό τους εμπορικό χώρο. Οι Ιταλοφράγκοι εδραιώθηκαν στην Ανατολή και ενίσχυσαν τη βουλιμία της ευρύτερης φραγκικής οικογένειας.

Αλλά και το κοινωνικό κλίμα της Κωνσταντινουπόλεως ήταν την εποχή αυτή αρκετά αντίξοο. Η Πόλη έχει πια απομονωθεί και αναπτύσσονται φυγόκεντρες τάσεις λόγω της δυσαρέσκειας των επαρχιών. Διοίκηση και πολίτες συναγωνίζονται μεταξύ τους σε διαφθορά. Οι φορολογίες είναι δυσβάστακτες και βαρύνουν τους πολίτες των επαρχιών. Η κεντρική εξουσία αμφισβητείται και σημειώνονται επαναστατικά κινήματα. Η φήμη για τη μυθώδη πολυτέλεια της Πόλης και των κατοίκων της είχε διαδοθεί και στη Δύση με εύλογες συνέπειες. Τα αμύθητα πλούτη της Κωνσταντινουπόλεως έτρεφαν τη φαντασία των πολλών και διευκόλυναν τα επεκτατικά σχέδια των λίγων, της φραγκικής ηγεσίας. Βέβαια, οι ανύποπτοι επαρχιώτες της αυτοκρατορίας είδαν στην αρχή ως θεία τιμωρία την καταστροφή της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους, ο δε όχλος της έλαβε μέρος στη λεηλασία. Αργότερα όμως θα συνειδητοποιηθούν οι σκοποί των Φράγκων και θα εκτιμηθούν σωστά τα γεγονότα.

4. Η οργάνωση της σταυροφορίας άρχισε το 1201. Σημαντικοί φράγκοι φεουδάρχες δήλωσαν συμμετοχή: ο κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος, ο κόμης της Καμπανίας Τιμπώ, ο ιστορικός Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος και ο μαρκήσιος Βονιφάτιος Μομφερατικός. Η συγκέντρωση του στρατού έγινε τον Ιούνιο του 1202 στη Βενετία. Το Νοέμβριο του 1202 καταλήφθηκε για λογαριασμό των Βενετών η δαλματική πόλη Ζάρα, που είχε αποστατήσει και υπαχθεί στο βασίλειο της Ουγγαρίας. Οι δυναστικές έριδες στην Κωνσταντινούπολη («΄Αγγελοι») διευκόλυναν – ως συνήθως – τα δυτικά σχέδια. Οι σταυροφόροι στις 24.5.1203 ξεκίνησαν από τη Ζάρα και μέσω Κερκύρας κατευθύνθηκαν για την Κωνσταντινούπολη. Η θέα της πόλεως τους άφησε κατάπληκτους. «Δεν μπορούσαν να φαντασθούν πως υπήρχε στον κόσμο τόσο ισχυρή πόλη»-σημειώνει ο Γ. Βιλλεαρδουίνος στην ιστορία του. Στις 6 Ιουλίου άρχισε η πρώτη πολιορκία, με λεηλασίες στα προάστια και τις ακτές της Προποντίδας. Προσπάθεια των πολιορκουμένων, τη νύκτα της Πρωτοχρονιάς του 1204, να πυρπολήσουν τον εχθρικό στόλο, απέτυχε. Επεκράτησε τότε αναρχία. Στις 25 Ιανουαρίου ο λαός ανεκήρυξε αυτοκράτορα τον Νικόλαο Καναβό, ενώ ο αυτοκράτορας Αλέξιος Δ΄ συνελήφθη και εκτελέστηκε (8.2.1204). Νέος αυτοκράτορας εκλέχθηκε ο Αλέξιος Ε΄ ο Μούρτζουφλος. Μάταια προσπάθησε να οργανώσει την άμυνα και να περιορίσει τις λεηλασίες. Οι σταυροφόροι ήδη το Μάρτιο του 1204 είχαν υπογράψει συνθήκη για την τύχη της αυτοκρατορίας μετά την πτώση της πρωτεύουσας. Βασικές αποφάσεις: θα εκλεγόταν λατίνος αυτοκράτορας και λατίνος πατριάρχης. ΄Ετσι φάνηκαν και οι αληθινοί σκοποί της εκστρατείας. Επίσης καθορίσθηκε ο τρόπος διανομής της λείας και των εδαφών της αυτοκρατορίας. Η μεγάλη επίθεση κατά του θαλασσίου τείχους έγινε στις 9 Απριλίου. Η τελική όμως επίθεση έλαβε χώρα στις 12 και ξημερώνοντας 13 έπεσε η Πόλη. Η ηγεσία είχε ήδη διαλυθεί. Αυτοκράτωρ και ευγενείς εγκατέλειψαν την πόλη και μόνο οι κληρικοί έμειναν, για να προϋπαντήσουν τους σταυροφόρους και να τους δηλώσουν την υποταγή της Βασιλεύουσας. Ο λαός πίστευε στα χριστιανικά αισθήματα των νικητών, αλλά διαψεύσθηκε οικτρά.

5. Η συμπεριφορά των σταυροφόρων απεκάλυψε στους ανατολικούς τη φραγκική Δύση, εκατόν πενήντα χρόνια μετά το εκκλησιαστικό σχίσμα. ΄Εγιναν από τους Φράγκους ακατονόμαστες πράξεις αγριότητας και θηριωδίας. Φόνευαν αδιάκριτα γέροντες, γυναίκες και παιδιά. Λεηλατούν και διαρπάζουν τον πλούτο της «βασίλισσας των πόλεων του κόσμου». Στη διανομή των λαφύρων μετέσχε, κατά συμφωνία και ο Πάπας. Το χειρότερο: πυρπόλησαν το μεγαλύτερο μέρος της Πόλης και εξανδραπόδισαν ένα τμήμα του πληθυσμού της. Σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν οι βιασμοί των γυναικών και τα άλλα κακουργήματα. Μόνο την πρώτη μέρα φονεύθηκαν 7.000 κάτοικοι της Πόλης. Ιδιαιτέρως δε στόχος της θηριωδίας ήταν ο Κλήρος. Επίσκοποι και άλλοι κληρικοί υπέστησαν φοβερά βασανιστήρια και κατασφάζονταν με πρωτοφανή μανία. Ο Πατριάρχης μόλις μπόρεσε ξυπόλητος και γυμνός να περάσει στην απέναντι ακτή. Η Κωνσταντινούπολη απογυμνώθηκε από τους θησαυρούς της. Εσυλήθηκαν οι ναοί και αυτή η Αγία Σοφία, μάλιστα μέσα σε σκηνές φρίκης. Στη λεηλασία πρωτοστατούσε ο λατινικός κλήρος. Κανείς δεν φανταζόταν ότι η Πόλη θα έκρυβε τόσο ανεκτίμητους θησαυρούς. Επί πολλά χρόνια τα δυτικά πλοία μετέφεραν θησαυρούς στη Δ. Ευρώπη, όπου και σήμερα κοσμούν εκκλησίες, μουσεία και ιδιωτικές συλλογές. (Π.χ. ΄Αγιος Μάρκος, Βενετία) ΄Ενα μέρος των θησαυρών (κυρίως χειρόγραφα) καταστράφηκε. Μέγα μέρος από τους «βυζαντινούς» θησαυρούς του Αγ. Μάρκου εκποιήθηκε το 1795 από τη Βενετική Δημοκρατία για πολεμικές ανάγκες.

6. Βαθύτερα ίχνη από την ίδια την καταστροφή «της πόλης των Πόλεων» χαράχθηκαν μέσα στις ψυχές των Ορθοδόξων. Για τους Ρωμηούς ήταν πια απόλυτα βεβαιωμένο ότι η Δ΄ σταυροφορία είχε απ’ αρχής στόχο την άλωση της Πόλης και της διάλυση της Ρωμαίικης Αυτοκρατορίας. Και είναι γεγονός ότι οι δυτικές πηγές βλέπουν την καταστροφή της Κωνσταντινουπόλεως ως τιμωρία των «αιρετικών» (Γραικών), που ήσαν «ασεβείς και χειρότεροι από τους Εβραίους». Την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως τη βλέπουν ως «νίκη της Χριστιανοσύνης». Το χάσμα, συνεπώς, μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, που είχε ανοίξει με το σχίσμα (1054), γίνεται τώρα αγεφύρωτο. Oι “Βυζαντινοί” είχαν την ευκαιρία, άλλωστε, να ζήσουν το μίσος των Φράγκων εναντίον τους. Κατά τον ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη, αυτόπτη μάρτυρα της αλώσεως, η αρπακτικότητα και βαρβαρότητα των σταυροφόρων δεν συγκρίνεται με την ηπιότητα των μουσουλμάνων, οι οποίοι μόλις κατέλαβαν τα Ιεροσόλυμα αρκέσθηκαν απλώς στην επιβολή μικρού φόρου, αποφεύγοντας κάθε βιαιότητα. Οι «Βυζαντινοί» συνειδητοποίησαν ότι μετά το 1204 οι Λατίνοι – Φράγκοι ήσαν ο ουσιαστικός εχθρός τους, γιατί μόνο απ’ αυτούς κινδύνευε η ορθόδοξη πίστη και η παράδοση του Γένους. ΄Ετσι, διαμορφώθηκε η στάση των ανθενωτικών, που προέκριναν την πρόσκαιρη συνεργασία με τους Οθωμανούς από τη «φιλία» των Φράγκων, επιλέγοντας μεταξύ δύο κακών. Μία στάση που θα εκφρασθεί θεολογικά και από τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό το 18ο αιώνα.

Η άλωση του 1204 όμως είχε και ευεργετικές συνέπειες σε μια άλλη διάσταση. Ο μέσος Ρωμηός θα συνειδητοποιήσει τη σημασία της διαλύσεως της αυτοκρατορίας. ΄Οσο μάλιστα θα παρατείνεται η φραγκοκρατία, η αντιπάθεια εναντίον των Λατίνων θα μεταστοιχειωθεί σε ομοψυχία. Λόγω δε της διασπάσεως της ενότητας των επιμέρους εθνοτήτων της αυτοκρατορίας μετά το 1204, θα αρχίσει ο τονισμός της εθνικότητας, με εμφάνιση της εθνικής συνειδήσεως. Ο τραυματισμός δε του εθνικού γοήτρου θα γεννήσει τη Μ. Ιδέα, ως πόθο επανακτήσεως της Κωνσταντινουπόλεως και ανασυστάσεως της Αυτοκρατορίας.
Η πορεία των πραγμάτων οδήγησε τη χώρα μας να καταλήξει, από τη σχέση «προστασίας» σε συμμαχίες με τις μεγάλες δυτικές δυνάμεις και σήμερα σε «νομαρχία» της Ενωμένης Ευρώπης. Το Ευρωπαϊκό «Διευθυντήριο» έχει την δυνατότητα να συνεχίζει την άλωση του Γένους/΄Εθνους μας με άλλους τρόπους. Πόσο το συνειδητοποιούν αυτό οι Πολιτικοί μας στις συναλλαγές τους με την Δυτική Ηγεσία; Τουλάχιστον, για να μετριάζεται η άκρατη αισιοδοξία μας και να μη πορευόμαστε με αυταπάτες…