Ομιλία του πανοσιολογιοτάτου Αρχιμανδρίτου π. Δημητρίου Βλάσση στην εκδήλωση της κοπής της πρωτοχρονιάτικής πίτας από το Σύλλογο Γονέων & Κηδεμόνων του Δημοτικού σχολείου Ερμιόνης σήμερα στο Πνευματικό Κέντρο (Σχολείο Συγγρού)
Ὁ Ἅγιος Βασίλειος ὡς παιδαγωγός
Οι ρίζες της παιδαγωγικής υπάρχουν και στους τρείς Ιεράρχες.
Εκείνο πού λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος για τον Μέγα Βασίλειο έχει εφαρμογή και για τους τρεις : «Σπουδή γάρ ευφυΐα σννέδραμεν, εξ ών επιστήμαι και τέχναι το κράτος εχουσιν», προικισμένοι και οι τρεις με εξαίρετα φυσικά προσόντα, πρόσθεσαν σ' αυτά την σπουδή και την επιμέλεια τους. Είναι κι οι τρεις σοφοί και άγιοι, φωτεινά πρότυπα και πολύτιμοι οδηγοί σε όλους τους καιρούς και σε όλες τις γενεές των ανθρώπων, όσων, εξακολουθούν να πιστεύουν σαν χριστιανοί και να φρονούν σαν Έλληνες.
Στο παιδαγωγικό του έργο παρατηρείται μία συνάντηση και σύζευξη τουΧριστιανισμού ως ορθοδοξίας και της ελληνικότητας ως φιλο-σοφίας και φιλ-αληθείας. Ήιδιότητα του ως φορέα αυτής της συναντήσεως και συζεύξεως, είναι καρπός και έργο τηςθείας χάριτος.
Μόνο ο άνθρωπος είναι προικισμένος με την ικανότητα να συμμετέχει στη λειτουργίατης μορφώσεως, η οποία επιδιώκει την εσωτερική καλλιέργειά του, ώστε να αποβεί αυτός προσωπικότητα με ηθική αυτονομία και στόχο να φθάσει τον ιδεώδη κανόνα και τηναρτιότητα της ζωής.
Τα ζώα απλά δαμάζονται, τιθασεύονται, αλλά δεν διαπαιδαγωγούνται.
Όλες οι ενέργειες πού αποτελούν συνιστώσες των όρων αγωγή-μόρφωση, έχουνδιαρκές σημείο αναφοράς κάποιο σκοπό, ή ιδεώδες.
Ο ελληνικός πολιτισμός είχε σημείο αναφοράς τον άνθρωπο, τον εξανθρωπισμό καιτην τελείωση του οποίου είχε σαν στόχο η μορφωτική του πορεία.
Οι Πατέρες όμως της Εκκλησίας μας και ο Μ. Βασίλειος, για οριοθέτηση του σκοπούτης χριστιανικής παιδείας, προχωρούν περισσότερο, έχοντες διαρκές και αταλάντευτοσημείο αναφοράς τον λόγο της Γενέσεως: «ποιήσωμεν άνθρωπον κατ'εικόνα ημετέραν καικαθ'ομοίωσιν». Επομένως, μόνο η χριστιανική παιδεία οδηγεί στην αγιότητα και θέωση,πού είναι ο βασικός σκοπός κατ' αυτούς.
Η θρησκευτική αγωγή κατά τον Μ. Βασίλειο αποβλέπει όχι απλώς στη μόρφωση,αλλά στη μεταμόρφωση του ανθρώπου και είναι ένα έργο πού δεν μπορεί ο άνθρωπος νατο εκτελέσει μόνος του, με τις προσωπικές του δυνάμεις. Απαιτείται «η του πνεύματοςσυνεργεία» (Άγιο Πνεύμα). Διά του Αγίου Πνεύματος γίνονται οι άνθρωποι πνευματικοί.Απαραίτητη όμως είναι και η θέληση και η προσπάθεια του ανθρώπου.
Προϋπόθεση για τη μεταμόρφωση του ανθρώπου είναι κατά τον Μ. Βασίλειο πάντα,η γνώση του ανθρώπου, και είναι αληθές ότι καμιά παιδαγωγική στην πορεία του χρόνουδεν είναι δυνατόν να νοηθεί μακριά ή κατά τρόπο ξένο ως προς τη σχέση της με τοκυριότερο θεωρητικό της υπόστρωμα, με την ανθρωπολογία. Πριν αρχίσουμε να υπηρετούμε τη μόρφωση του ανθρώπου, πρέπει να ξέρουμε τον άνθρωπο. Η αγωγή δηλαδή τουανθρώπου προϋποθέτει τη γνώση του ανθρώπου, και η γνώση του ανθρώπου εξαρτάταικατά τρόπο στενό και αναπότρεπτο από τη γνώση του Θεού. Η παιδαγωγική δηλαδή, έχειως προϋπόθεση την ανθρωπολογία και η ανθρωπολογία τη θεολογία. Άρα κάθε παιδαγωγικής προηγείται η θεολογία, η οποία αποτελεί το Α και το Ω της ανθρωπολογίας.
Ο Θεός είναι η αρχή, η πορεία και το «τέλος» του ανθρώπου. Κανένας σταθμός τηςζωής του ανθρώπου δεν νοείται έξω και πέρα από τον Θεό. Η ανθρωπολογία του Μ.Βασιλείου παρουσιάζεται ως κατ' εξοχήν ανθρωπολογία της χάριτος και διά τούτο κατ'εξοχήν θεοκεντρική. Ο άνθρωπος εκ Θεού έρχεται, διά της κατ' εικόνα και ομοίωσιν δημιουργίας αυτού, και προς τον Θεό υπάγει διά Χριστού, εν Αγίω πνεύματι, προς τοναρχικό και τελικό προορισμό αυτού, την κατά χάριν θέωση.
Η ωφέλεια των νέων και η εκ μέρους τους προσέγγιση του Θεού δεν επιτυγχάνεται,κατά τον Μ. Βασίλειο, με τη βοήθεια των χριστιανικών μόνο γραμμάτων, αλλά και τωνελληνικών. Σύμφωνα με τη βασική χριστιανική πίστη, ότι υπάρχουν δύο καταστάσεις βίου,η παρούσα και η μέλλουσα, η πρόσκαιρη, και η αιώνια, διακρίνει τις δύο παιδείες πού αντιστοιχούν σ' αυτές, η κοσμική στην παρούσα, η χριστιανική στη μέλλουσα. Επομένως, ηελληνική παιδεία όχι μόνο δεν είναι απόβλητη, αλλά είναι και απαραίτητη για τη μόρφωση,γιατί προετοιμάζει τις ψυχές των νέων για την άλλη σοφία.
Στο όλο συγκρότημα της Βασιλειάδας (το έργο του Μ. Βασιλείου)) υπήρχαν και σχολεία. Το έργο της διδασκαλίας επιφορτίζονται κατ' αυτόν οι «προεστώτες» τηςΕκκλησίας, ή οι μορφωμένοι μοναχοί των γύρω μονών. Οι προεστώτες οδηγούν τουςπιστούς στις καλές τροφές της «πνευματικής διδασκαλίας» και παρέχουν το ύδωρ της θείαςχάριτος, ώστε οι άνθρωποι να καταστούν «μεμορφωμένοι», «προς τόν κατ' αρχήν βίον».
Κατά τον Μέγα Βασίλειο, εγγενές στοιχείο της παιδείας των σχολείων, είναι η ισορροπία σώματος και ψυχής, η απαλλαγή της διάνοιας από εσωτερικά και εξωτερικά εμπόδια, η μελέτη του θελήματος του Θεού και η πειθαρχημένη εσωτερική πνευματική άσκηση, της οποίας καρπός είναι η ταπεινοφροσύνη, που ισούται με την αγάπη . Αυτή η αταλάντευτη πορεία, σε συνδυασμό με τη μίμηση Χριστού, την υπακοή και την άρνηση του τρόπου ζωής του κόσμου αυτού, εξασφαλίζουν τη θέωση.
Εκτός από τα βασικά μαθήματα της ανάγνωσης, γραφής και μαθηματικών, η μουσική αγωγή καλλιεργούνταν συστηματικά, με τη μορφή ψαλμών και ύμνων και παράλληλη εκμάθηση πολλές φορές μουσικού οργάνου. Επίσης η αστρονομία αποτελούσε μέρος του προγράμματος μαθημάτων, λόγω της υψηλής παιδαγωγικής αξίας και πρακτικής χρησιμότητας που τη διακρίνει.
Τα τεχνικά μαθήματα εισέρχονται για πρώτη φορά στα σχολικά προγράμματα με την εφαρμογή τους στα σχολεία του Αγίου Βασιλείου. Το μάθημα της χειροτεχνίας υπηρετούσε παιδευτικούς και πρακτικούς σκοπούς, με πρώτιστο την ηθική ανάπτυξη του νέου. Οικοδομική, υφαντική, γεωργία, ξυλουργική, κατασκευή δερμάτινων ειδών και μεταλλουργία είναι επαγγέλματα κοινωνικών προδιαγραφών. Κάθε μαθητής ήταν υποχρεωμένος να εκμάθει μια τέχνη.
Ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως φορέας των προς τελείωση δυνάμεων, όπως προαναφέρθηκε. Απαιτείται δε μόνο η ενεργοποίησή τους για να αναπτυχθούνκαταλλήλως. Απαιτείται προς τούτο διδασκαλία και πράξη. Δεν αρκεί μόνο η ακρόαση καικατανόηση των διδασκομένων, αλλά και η έμπρακτη εφαρμογή τους (μεγάλη σημασία δίνει σήμερα το σχολείο σ’ αυτό το σημείο) , η οποία συνεπάγεται μεταβολή της ψυχής καιτελείωση. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι η διδασκαλία στερείται της δυνατότητας να εισδύσειαφ' εαυτής στην ευαίσθητη ψυχή και να επιφέρει μεταβολή, όταν γίνεται σύμφωνα με τουςκανόνες της διδακτικής δεοντολογίας και με ψυχική δύναμη.
Η μόρφωση του ανθρώπου δεν επιτυγχάνεται μόνο δια της αγωγής καιδιδασκαλίας. Το περιβάλλον, με την εκπαιδευτική του δύναμη, ασκεί επίσης κατά τον Μ.Βασίλειο μεγάλη επίδραση στη θετική ή αρνητική εξέλιξη της αγωγής του ανθρώπου.
Τα πρόσωπα με τα οποία έρχεται σε επικοινωνία ο αναπτυσσόμενος άνθρωπος, ασκούνσημαντική επίδραση στην ψυχική και πνευματική του εξέλιξη. Αιτία η έμφυτη τάση του ναμιμείται τη συμπεριφορά και τις ενέργειες των άλλων ανθρώπων. Βεβαιώνει λοιπόν ο Ιερόςπατέρας το κύρος του «φθείρουσιν ήθη χρηστά ομιλίαι κακαί» και λέγει ότι η μετάδοση τηςκακίας γίνεται βαθμιαία και σταθερά. Όπως δε μία φυσική ασθένεια μεταδίδεταιασυναίσθητα διά της αναπνοής, έτσι μεταδίδεται και μία ηθική ασθένεια, όταν ζει κανείς σενοσηρό ηθικά περιβάλλον, έστω κι αν, εκείνη τη στιγμή δεν αισθάνεται το κακό .
Τα έμβια όντα λέγει, ασκούν επίσης σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του ψυχικούκόσμου του παιδιού, γι' αυτό και φρονούσε ότι είναι ωφέλιμη η παρατήρηση, η ασχολία καιη διδασκαλία περί τα ζώα, δεδομένου ότι δι’ αυτών μορφώνεται το παιδί και παρέχονταιπολλές ευκαιρίες για δοξολογία του Δημιουργού.
Ακόμη και το άψυχο περιβάλλον επηρεάζει τη διαμόρφωση του χαρακτήρα και κατ'επέκταση την πορεία της ζωής του. Πιστεύει δε ο Μ. Βασίλειος, ότι το παιδί είναι αγώγιμοκαι εύπλαστο, όπως το κερί και επομένως υπάρχει η δυνατότητα αποτυπώσεως στηνπαιδική ψυχή εξωτερικών ερεθισμάτων. Συνιστά λοιπόν την αποφυγή του κακού περιβάλλοντος και την οικείωση του καλού, επειδή απέδιδε ύψιστη σημασία στο περιβάλλον,ως καθοριστικού παράγοντα της ψυχικής και πνευματικής αναπτύξεως του παιδιού .
Μελετώντας κανένας το όλο έργο του, θα διαπιστώσει ότι είναι φωτισμένος ποιμαντικός ψυχολόγος, δεινός μελετητής του ασυνειδήτου και πρόδρομος της κοινωνικής καιπαιδαγωγικής ψυχολογίας. Είναι άξιο αναφοράς, ότι ο Μ. Βασίλειος άσκησε μεγάληεπίδραση στους μετά απ' αυτόν χριστιανούς παιδαγωγούς-ψυχολόγους, οι οποίοιεπηρεάστηκαν από τις ψυχολογικές του ιδέες, τις οποίες όχι μόνο υιοθέτησαν, αλλά καιανέπτυξαν περισσότερο.
Ο Μ. Βασίλειος, όπως και οι άλλοι χριστιανοί ψυχολόγοι-παιδαγωγοί, πίστευε ότι οάνθρωπος έρχεται στον κόσμο φορτωμένος ποικίλων κληρονομικών καταβολών. Στα έργατου γίνεται αναφορά στις θεμελιώδεις αρχές της ψυχολογίας του αναπτυσσόμενουανθρώπου. Στον ιερό πατέρα αποδίδεται το έργο «περί κατασκευής του ανθρώπου». Στο έργο αυτό αναγράφονται τα σχετικά με την κληρονομικότητα του ανθρώπου: «Αυξάνεσθαιουν... αλλ' ου μέτρα της αυξήσεως. Κατά την πρώτη σύστασιν την καταβληθείσαν εν τημήτρα κατεβλήθησαν και οι λόγοι της αυξήσεως. Ου γάρ μετά ταύτα νεώτερον τι εστί τοχάρισμα της ηλικίας επιγενόμενον, αλλ' αι μητρώαι καταβολαί συγκαταβεβλημένας έχουσιτας προς το αυξάνεσθαι επιτηδειότητας». Σαφής εδώ αναφορά στη θεμελιώδη αρχή τηςψυχολογίας του αναπτυσσόμενου ανθρώπου.
Ο Μ. Βασίλειος είναι οπαδός της ατομικής ψυχολογίας. Πιστεύει ότι κάθε άτομοαποτελεί και ξεχωριστή προσωπικότητα, ευθυγραμμιζόμενος στο σημείο αυτό με τιςαπόψεις του Πλάτωνα, ο οποίος πρώτος είχε διατυπώσει το συναφές αξίωμα τηςψυχολογίας: «Φύεται έκαστος ού πάνυ όμοιος εκάστω, αλλά διαφέρων τήν φύσιν». Αξίωμαπού οδήγησε στην ευρύτατη εφαρμογή της αρχής της εξατομικεύσεως, ιδιαίτερα κατά τηνπερίοδο της αναπτύξεως του παιδιού. Η αγωγή επομένως πρέπει να είναι σύμμετρη προςτις σωματικές και πνευματικές δυνάμεις του κάθε παιδιού. Ο παιδαγωγός σφυρηλατεί ψυχές, οι οποίες δέχονται ή δεν δέχονται τη διδασκαλία και αντιδρούν διαφοροτρόπως.Κατά συνέπεια, άλλα θα προσφέρει σ' αυτή την περίπτωση και άλλα στην άλλη. Άλλα στοπρώτο στάδιο της μαθήσεως, και άλλα στα επόμενα. Τι άλλο κάνει σήμερα το αναλυτικόπρόγραμμα, παρά να καταμερίζει και καθορίζει την ύλη κατά τάξεις και έτη και ηλικία τωνμαθητευομένων; Αλλά και επί ατόμων της ίδιας ηλικίας παρατηρούνται διαφορές. Έτσι οδηγούμεθα στην εξατομίκευση της διδασκαλίας. Ο Μ. Βασίλειος είναι σαφέστατος επ'αυτού: Επειδή λέγει κάθε παιδαγωγούμενος διαφέρει από τους συμμαθητές του ως προςτην ψυχοσύνθεση, είναι ανάγκη ό παιδαγωγός να ρυθμίζει την παιδευτική διαδικασία πού οκάθε παιδαγωγούμενος χρειάζεται, αν πρόκειται να ωφεληθεί απ' αυτήν. «Μελέται δε ιδιάζουσαι και δίαιται κατά τε ύπνον και εγρήγορσιν, και τροφής καιρόν, και μέτρον καίποιότητα παιδίοις πρεπόντως αφωρίσθω». Η αρχή της εξατομικεύσεως της διδασκαλίαςπρέπει, λέγει ό Μ. Βασίλειος, να εφαρμόζεται τόσο κατά την αγωγή του σώματος, όσο και κατά της ψυχής.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου