Περίοδος Δεκαπενταυγούστου

Περὶ τῶν Παρακλήσεων τοῦ Δεκαπενταυγούστου

Συνέντευξις του παπα Χρῖστου Κυριακόπουλου στὸν ῥαδιοφωνικὸ σταθμὸ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὑπὸ τῆς δημοσιογράφου Εὐαγγελίας Μωραϊτάκη.

Εἰσαγωγή


Τὶς ἡμέρες αὐτὲς τοῦ Δεκαπενταυγούστου ψάλλονται, κάθε ἀπόγευμα στὶς ἐκκλησίες μας, οἱ ὡραῖες καὶ πολὺ κατανυκτικὲς ἀκολουθίες, πρὸς τιμὴν τῆς Παναγίας, οἱ ὁποῖες εἶναι γνωστὲς ὡς «Παρακλήσεις».


Ἴσως ἀρκετοὶ ἀπὸ τοὺς ἀγαπητούς μας ἀκροατές νὰ μὴ γνωρίζουν πολλὰ στοιχεῖα γιὰ τὶς ἀκολουθίες αὐτές. Γι᾿ αὐτό, σκεφθήκαμε νὰ ἀφιερώσουμε αὐτὴ τὴν ἐκπομπή καὶ νὰ κάνουμε μία ἀναφορὰ στοὺς δύο Παρακλητικοὺς Κανόνες καὶ ταυτόχρονα μία θεολογικὴ προσέγγιση γιὰ νὰ βοηθήσουμε, κατὰ τὸ δυνατόν, τοὺς ἀγαπητούς μας ἀκροατές νὰ παρακολουθήσουν καὶ νὰ βιώσουν καλλίτερα αὐτὰ τὰ ὑπέροχα δημιουργήματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ποιήσεως καὶ ὑμνογραφίας. Παρακαλέσαμε νὰ ἔλθει σήμερα κοντά μας ὁ πρωτοπρεσβύτερος πατὴρ Χρῖστος Κυριακόπουλος, συνεργάτης τοῦ σταθμοῦ μας, ὁ ὁποῖος ἀσχολεῖται μὲ τὴν ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, γιὰ νὰ μᾶς μιλήσει γιὰ τὶς «Παρακλήσεις» τῆς Παναγίας καὶ νὰ ἀπαντήσει σὲ σχετικὰ ἐρωτήματά μας.


- Πάτερ Χρῖστο, σᾶς καλωσορίζω στὴν ἐκπομπή μας καὶ σᾶς εὐχαριστῶ εἰλικρινῶς, ποὺ ἀνταποκριθήκατε στὴν πρόσκλησή μας.


- Καὶ ἐγώ σᾶς εὐχαριστῶ γιὰ τὴν ἐξαιρετικὴ τιμὴ ποὺ μοῦ ἐκάματε νὰ εἶμαι σήμερα ἐδῶ, ὅπου τὸ περιβάλλον τοῦ ῥαδιοφωνικοῦ σταθμοῦ τῆς Ἐκκλησίας μας μοῦ εἶναι ἀρκετὰ οἰκεῖον, καθ᾿ ὅτι ἐπὶ πολλὰ ἔτη συνεργάσθηκα ὡς ὑπεύθυνος παραγωγῆς ἐκπομπῆς μὲ βυζαντινοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ὕμνους.


Ἐρώτησις


Πρὶν ἀκόμη κάνουμε λόγο γιὰ τοὺς Παρακλητικοὺς Κανόνες θὰ ἤθελα νὰ μᾶς ἐξηγήσετε τὶ σημαίνει ὁ ὅρος «κανόνας» στὴν λειτουργική καὶ θεολογικὴ γλῶσσα;


Ἀπάντησις


Εἶναι σὲ ὅλους γνωστό, ὅτι τὶς ἡμέρες αὐτὲς τοῦ ἱεροῦ Δεκαπενταυγούστου ποὺ ἡ ἁγία μας Ἐκκλησία μᾶς προετοιμάζει γιὰ νἀ ὑποδεχτοῦμε τὴν μεγάλη καὶ λαμπρὴ ἑορτὴ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ψάλλονται πρὸς τιμὴν τῆς Παναγίας κάθε ἀπόγευμα, ἐναλλάξ, οἱ δύο «Παρακλητικοὶ Κανόνες», ὁ Μικρὸς καὶ ὁ Μεγάλος.


Ὅπως εἴπατε, προτοῦ ἀναφερθοῦμε στοὺς δύο αὐτοὺς κανόνες, καλὸ θὰ εἶναι νὰ δώσουμε μία σύντομη ἐξήγηση καὶ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημά σας. Στὴν ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ στὴ λειτουργικὴ γλῶσσα, «κανών» εἶναι μία μικρὰ σειρὰ τροπαρίων, εἰκοσιτέσσερα ἕως τριάντα, ἢ καὶ περισσότερα (π.χ. ὁ Μέγας Κανὼν ἔχει περισσότερα ἀπὸ διακόσια), τὰ ὁποῖα εἶναι ταξινομημένα σὲ μικρότερες ὁμάδες τροπαρίων, καλούμενες «ᾠδές». Ὁ ἀριθμὸς τῶν ᾠδῶν τῶν συνήθων κανόνων εἶναι πάντοτε ἐννέα ᾠδές, ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατὰ συνήθεια παραλείπεται ἡ β´ ᾠδή, ἐπειδὴ ἔχει πένθιμο χαρακτῆρα.


Τὰ τροπάρια τῆς κάθε ᾠδῆς εἶναι ὅμοια μεταξύ των ὡς πρὸς τὸν ῥυθμό, τὸ μέτρον καὶ τὸ μέλος. Κάθε ᾠδή ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸν εἱρμό καὶ ἀπὸ τρία ἢ τέσσερα τροπάρια ποὺ ἀκολουθοῦν καὶ ψάλλονται στὰ μουσικὰ μέτρα καὶ στὸ ῥυθμὸ τοῦ εἱρμοῦ. Ὁ εἱρμός, θὰ λέγαμε ἁπλούστερα, εἶναι τὸ «καλούπι» (ἐκμαγεῖο), τὸ ὑπόδειγμα καὶ ἡ βάσις. Δηλαδή, εἶναι τὸ μετρικὸ καὶ μουσικὸ πρότυπο τῶν τροπαρίων ποὺ ἀκολουθοῦν στὴν ἴδια ᾠδή.


Ἐτυμολογικῶς, ἡ λέξις «εἱρμός» παράγεται ἀπὸ τὸ ῥῆμα «εἴρω» ποὺ σημαίνει: συνάπτω, συνδέω, πλέκω καὶ ἐν προκειμένῳ τροπάριο συνδεδεμένο μὲ μέτρο, ῥυθμό καὶ πλοκή. Οἱ ὕμνοι ποὺ ἀκολουθοῦν τὸν εἱρμό, ὅπως εἴπαμε, ὄνομάζονται τροπάρια, προφανῶς ἐπειδὴ τρέπονται σύμφωνα μὲ τὸν εἱρμό, δηλαδὴ ἀκολουθοῦν τὸν τονικὸ, μουσικό καὶ μετρικὸ ῥυθμὸ τοῦ εἱρμοῦ.


Γι᾿ αὐτὸ ὁ Θεοδόσιος ὁ Ἀλεξανδρεύς παρατηρεῖ ὅτι: «ἐὰν τις θέλῃ ποιῆσαι κανόναν, πρῶτον δεῖ μελίσαι τὸν εἱρμόν, εἶτα ἐπαγαγεῖν τὰ τροπάρια ἰσοσυλλαβοῦντα καὶ ὁμολογοῦντα τῷ εἱρμῷ καὶ τὸν σκοπὸν ἀποσώζοντα».


Ἀνακεφαλαιώνοντας λοιπόν, θὰ ἔλεγα μὲ δυὸ λόγια πὼς «κανόνας» στὴν ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας σημαίνει σειρὰ τροπαρίων, ὕμνων μὲ ῥυθμό καὶ μέτρο.


Ἐρώτησις


Μετὰ ἀπὸ ὅλα αὐτά, τὰ τόσον ἐνημερωτικά, θεωρῶ ἀπαραίτητο νἀ σᾶς ἐρωτήσω: ποιὸ εἶναι τὸ νόημα τῶν «Κανόνων»καὶ ποιὰ τὰ εἴδη τῶν Κανόνων, ἀφοῦ ἀπὸ τὸν ἐπιθετικὸ προσδιορισμὸ «Παρακλητικοὶ» Κανόνες, ἀντιλαμβανόμεθα ὅτι ὑπάρχουν διάφορα εἴδη Κανόνων.


Ἀπάντησις


Οἱ «κανόνες» ἔχουν ὡς θέμα των τὸ ἑορταζόμενο γεγονός ἢ πρόσωπο, π.χ. τὴ Γέννησι, Ἀνάστασι, Ἀνάληψι, Μεταμόρφωσι τοῦ Χριστοῦ, ἢ τὴν Παναγία, τὶς μνῆμες τῶν Ἁγίων.
Τὸ τελευταῖο ἀπὸ τὰ τροπάρια κάθε ᾠδῆς τῶν κανόνων ποὺ ἀναφέρονται εἰς τοὺς Ἁγίους ἢ καὶ εἰς τὶς Δεσποτικὲς ἑορτές ἀναφέρεται πρὸς τὴν Θεοτόκο, γι᾿ αὐτό καὶ λέγεται «Θεοτοκίον».

Τώρα, ἀναλόγως τοῦ περιεχομένου των, οἱ κανόνες χαρακτηρίζονται πότε ὡς ἀναστάσιμοι, ἐπειδὴ στρέφονται γύρω ἀπὸ τὸ γεγονός τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου καὶ πότε ὡς Σταυρώσιμοι, ἐπειδὴ ἐξυμνοῦν τὸ σταυρικὸν πάθος τοῦ Θεανθρώπου. Κάποια φορά, ὅταν συνδυάζουν τὸ θεῖο Πάθος, τὸν Σταυρό καὶ τὴν Ἀνάστασι, καλοῦνται «Σταυροναστάσιμοι».


Στὸ Μέγα Εὐχολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μας εὑρίσκομε κανόνες, οἱ ὁποῖοι χαρακτηρίζονται ὡς «νεκρώσιμοι», ἐἀν ἀναφέρονται στοὺς νεκρούς, «Τριαδικοί», ἐπειδὴ ἀναφέρονται στὴν Ἁγία Τριάδα, «ἱκετήριοι» ἢ «παρακλητικοί» πρὸς τὸν Ἰησοῦν Χριστόν ἢ τὴν Παναγία καὶ τοὺς Ἁγίους, ἐπειδὴ οἱ πιστοὶ μὲ τοὺς κανόνες αὐτούς, ἱκετεύουν καὶ παρακαλοῦν τὸν Κύριο, τὴν Θεοτόκο ἢ τοὺς Ἁγίους ἀντιστοίχως νἂ ἱκανοποιήσουν καὶ ἐκπληρώσουν τὰ διάφορα αἰτήματα τῶν προσευχῶν των, ἰδίως δὲ ὅταν εὑρίσκωνται σὲ κατάσταση ἀνάγκης, ἕνεκα θλίψεων, ἀσθενειῶν, πειρασμῶν καὶ βασάνων, ὅπως π.χ. οἱ δύο παρακλητικοὶ κανόνες πρὸς τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τέτοιο περιεχόμενο «περιστάσεις καὶ θλίψεις καὶ ἀνάγκαι».


Ἐπίσης, ἔχομε κανόνες «θεομητορικούς», «κατανυκτικούς» καὶ ἄλλους, ἀναλόγως τοῦ περιεχομένου των.


Ἐρώτησις


Καὶ τώρα πάτερ Χρῖστο, ἂς εἰσέλθουμε καλλίτερα στὸ θέμα μας: Γιατὶ οἱ δύο Παρακλητικοὶ Κανόνες ποὺ ψάλλονται τὸν Δεκαπενταύγουστο, ἐναλλάξ, κάθε ἀπόγευμα, ὀνομάσθηκαν «Μικρός» καὶ «Μεγάλος» ἢ ὅπως ὁ πολύς λαός τὶς ἀποκαλεῖ «Μικρὴ»καὶ «Μεγάλη» Παράκληση; Μήπως ὁ ἕνας κανόνας εἶναι σύντομος καὶ ὁ ἄλλος ἐκτενέστερος (δηλαδὴ ἔχει περισσότερα τροπάρια);


Ἀπάντησις


Ὅπως ἀναφέρει ὁ καθηγητὴς Ἰωάννης Φουντούλης, οἱ δύο κανόνες ὀνομάζονται «Μικρὸς» ὁ α´ καὶ «Μέγας» ὁ β´, ἢ Μικρὰ καὶ Μεγάλη Παράκλησις, ἂν καὶ ἔχουν ἴσον ἀριθμὸ τροπαρίων, τριάντα δύο συνολικῶς ἕκαστος, τέσσερα σὲ κάθε ᾠδή. Ὅμως τὰ τροπάρια καὶ οἱ εἱρμοὶ τοῦ Μεγάλου Κανόνος εἶναι ἐμφανῶς ἐκτενέστερα. Ἀλλ᾿ αὐτό, καθὼς ἀναφέρει ὁ ἴδιος καθηγητής, δὲν εἶναι ἀρκετὸ γιἀ νὰ αἰτιολογήσῃ τὸ ἐπίθετο «Μέγας» σ᾿ αὐτόν. Ὁ σπουδαιότερος λόγος εἶναι ὅτι ὁ Μέγας αὐτὸς Κανών ἐψάλλετο πανηγυρικώτερα, ἰδιαιτέρως κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Δεκαπενταυγούστου, ὅπως δείχνουν καὶ τὰ ἐξαποστειλάρια: «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων συναθροισθέντες ἐνθάδε, Γεθσημανῇ τῷ χωρίῳ κηδεύσατέ μου τὸ σῶμα, καὶ σύ, Υἱέ καὶ Θεέ μου, παράλαβέ μου τὸ πνεῦμα». Ἐπίσης, ἡ ἐπανάληψις τῶν δύο τροπαρίων: «Διάσωσον ἀπὸ κινδύνων τοὺς δούλους σου Θεοτόκε, ὅτι πάντες μετὰ Θεὸν εἰς σὲ καταφεύγομεν, ὡς ἄρρηκτον τεῖχος καὶ προστασίαν...» καὶ «Ἐπίβλεψον ἐν εὐμενείᾳ πανύμνητε Θεοτόκε, ἐπὶ τὴν ἑμὴν χαλεπήν τοῦ σώματος κάκωσιν, καὶ ἴασαι τῆς ψυχῆς μου τὸ ἄλγος», ποὺ γίνεται στὸ τέλος κάθε ᾠδῆς τοῦ Μεγάλου Κανόνος, ἐνῷ στὸν Μικρό, μόνον στὸ τέλος τῆς Γ´ καὶ Στ´ ᾠδῆς, μαρτυρεῖ μία τάση πρὸς ἔξαρσιν ἐπὶ τὸ πανηγυρικώτερον τοῦ πρώτου, δηλαδὴ τοῦ Μεγάλου.


Ἐρώτησις


Μάλιστα! Θὰ ἐπιθυμούσατε νὰ ἐπιμείνουμε στὸ γιατὶ λέγονται «Παρακλητικοὶ» κανόνες καὶ ποιὸ εἶναι τὸ περιεχόμενό των;


Ἀπάντησις


Ὀνομάζονται «Παρακλητικοί» οἱ δύο κανόνες στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἐπειδὴ οἱ πιστοί, τἀ αἰσθήματα τῶν ὁποίων ἐκφράζουν οἱ κανόνες, ἱκετεύουν καὶ παρακαλοῦν τὴν Παναγία μὲ τὶς μεσιτεῖες καὶ πρεσβεῖες της πρὸς τὸν φιλάνθρωπο Θεό καὶ Υἱό της (»πολλὰ γὰρ ἰσχύει δέησις μητρὸς πρὸς εὐμένειαν Δεσπότου») νὰ ἱκανοποιήσῃ καὶ νὰ ἐκπληρώσῃ τὰ φλέγοντα αἰτήματα τῶν προσευχῶν των πρὸς αὐτήν (»τάχυνον εἰς πρεσβείαν καὶ σπεῦσον εἰς ἱκεσίαν...»).


Τώρα, τὸ περιεχόμενο τῶν δύο αὐτῶν κανόνων εἶναι ἡ ἔκφρασις καὶ ἡ διατύπωσις, ἐκ μέρους τῶν πιστῶν, κραυγαλέων αἰτημάτων ἀπογνώσεως, φόβου, ἀγωνίας καὶ πόνου, ἐπειδὴ εὑρίσκονται σὲ κατάστασι ἀνάγκης καὶ θλίψεως καὶ περιστάσεων δυσμενῶν, βασάνων, πειρασμοῦ καὶ συμφορῶν τοῦ βίου· ἀπευθύνονται δὲ τὰ αἰτήματα αὐτὰ πρὸς τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἡ ὁποία εἶναι «σκέπη κραταιά, ὅπλον σωτηρίας», «ἐλπὶς ἀπηλπισμένων, ἀσθενῶν συμμαχία, θλιβομένων χαρά καὶ ἀντίληψις» γιὰ νὰ εὕρουν τὴν ταχινἠν καὶ βεβαίαν ἐκπλήρωσιν αὐτῶν.


Μὲ ἄλλα λόγια, οἱ δύο παρακλητικοὶ κανόνες εἶναι σπαραξικάρδιες προσευχές τοῦ πονεμένου καὶ βασανισμένου καὶ ἐμπεριστάτου λαοῦ μας καὶ ἀνθρώπου κάθε ἐποχῆς, πρὸς τὴν Πάναγνο Μητέρα τοῦ Κυρίου, τὴν μόνην ἐλπίδα καὶ ἀντίληψι καὶ «προστάτιν καὶ φρουρὰν ἀσφαλεστάτην», «σκέπην κραταιάν» καὶ «καταφύγιον πάντων τῶν χριστιανῶν», γιὰ νὰ εὕρουν παρηγορία, ἀνακούφισι στοὺς πόνους των, θεραπεία τῶν ψυχικῶν καὶ σωματικῶν ἀσθενειῶν των, ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τοὺς ποικίλους πειρασμοὺς τῆς ζωῆς, σωτηρία καὶ ἔλεος ἐκ μέρους τοῦ Θεοῦ.